ابو جعفر، امام محمد باقر (ع) پنجمين آفتابى است كه بر افق امامت، جاودانه درخشيد.زندگيش سراسر دانش و ارزش بود، از اين رو باقر العلوم ناميده شد، يعنى شكافنده دشواريهاى دانش و گشاينده پيچيدگيهاى معرفت.
خصلت آفتاب است كه هماره گام بر فرق ظلمت مىنهد و در لحظههاى تاريك، بر افق زمان مىرويد تا ارزشهاى مهجور و نهان شده در سياهى جهل و جور را، دوباره جان بخشد و آشكار سازد.
او نيز در عصر حاكميت جور و تشتت انديشههاى دينى امت اسلام، تولد يافت تا پيام آور معرفت و احياگر اسلام ناب محمدى (ص) باشد.
ولادت
حضرت ابو جعفر، باقر العلوم، در شهر مدينه تولد يافت.و بر اساس نظريه بيشتر مورخان و كتابهاى روايى، تولد آن گرامى در سال 57 هجرى بوده است. (1) اين نقل، با رواياتى كه نشان مىدهد امام باقر (ع) به هنگام شهادت جد خويش ـ حسين بن على (ع) ـ در سرزمين طف حضور داشته و سه سال از عمرش مىگذشته است هماهنگى دارد. (2)
در روز و ماه ولادت آن حضرت نيز نقلهاى مختلفى ياد شده است:
الف ـ سوم صفر 57 هجرى. (3)
ب ـ پنجم صفر 57 هجرى. (4)
ج ـ جمعه اول رجب 57 هجرى. (5)
د ـ دوشنبه يا سه شنبه اول رجب 57 هجرى. (6)
بيشتر محققان با ترجيح نظريه نخست، يعنى سوم صفر آن را پذيرفتهاند.
تبار والاى امام باقر (ع)
امام محمد باقر (ع) از جانب پدر و نيز مادر، به شجره پاكيزه نبوت منتهى مىگردد.
او نخستين مولودى است كه در خاندان علويان از التقاى دو بحر امامت (نسل حسن بن على و حسين بن على عليهما السلام) تولد يافت: (7)
پدر: على بن الحسين، زين العابدين (ع) .مادر: ام عبد الله، فاطمه، دختر امام حسن مجتبى (ع) (8)
مادر گرامى امام باقر (ع) نخستين علويهاى است كه افتخار يافت فرزندى علوى به دنيا آورد . (9) براى وى كنيههايى چون ام الحسن و ام عبده آوردهاند، اما مشهورترين آنها، همان ام عبد الله است.
در پاكى و صداقت، چنان نمونه بود كه صديقهاش لقب دادند. (10)
امام باقر (ع) مادر بزرگوار خويش را چنين توصيف كرده است:
«روزى مادرم كنار ديوارى نشسته بود، ناگهان ديوار ريزش كرد و در معرض ويرانى قرار گرفت، مادرم دست بر سينه ديوار نهاد و گفت، به حق مصطفى (ص) سوگند، اجازه فرو ريختن ندارى.ديوار بر جاى ماند تا مادرم از آن جا دور شد.سپس ديوار فرو ريخت. (11)
نام و كنيه
نام آن حضرت محمد است.اين نامى است كه رسول خدا (ص) از دير زمان براى وى برگزيده بود .
جابر بن عبد الله انصارى يار ديرين پيامبر (ص) افتخار دارد كه سلام رسول خدا را به امام باقر (ع) ابلاغ كرده است.از بيان او ـ كه به تفصيل خواهد آمد ـ استفاده مىشود كه نامگذارى امام باقر (ع) به وسيله پيامبر اكرم (ص) صورت گرفته است.كنيه آن گرامى ابو جعفر (12) است و جز اين كنيهاى براى وى نقل نكردهاند. (13)
القاب
براى امام باقر (ع) اين القاب ياد شده است:
1 ـ باقر.
اين لقب مشهورترين القاب آن حضرت بشمار مىآيد و بيشتر منابع بدان تصريح كردهاند. (14)
در بيان فلسفه تعيين اين لقب براى وى، آمده است:
ـ شكافنده معضلات علم و گشاينده پيچيدگيهاى دانش بود. (15)
ـ به دليل گستردگى معارف و اطلاعاتى كه در اختيار داشت، باقر ناميده شد. (16)
ـ بدان جهت كه در نتيجه سجدههاى بسيار، پيشانيش فراخ گشته بود. (17)
ـ احكام را از متن قوانين كلى، استنباط و استخراج مىكرد. (18)
2 ـ شاكر
3 ـ هادى
4 ـ امين ـ شبيه، به جهت شباهت آن حضرت به رسول خدا (ص) (19)